نسخه های خطی فارسی در هند

زمانی که در دوران دانشجویی مقطع کارشناسی کتابداری و اطلاع رسانی مشغول به تحصیل بودم. در فهرست واحدهای درسی مان، واحدهایی بود تحت عنوان «واحدهای اختیاری» که اگر اشتباه نکنم حدود 8 یا 10 واحد اختیاری بود که دروس مختلفی بود. یک از این واحدهای درسی « آشنایی با نسخه های خطی » بود. تصمیم داشتم که این واحد را انتخاب کنم که در طی ترم بگذرانم. از شانس من آن ترم ، به جای دروس اختیاری دروس دیگری ارائه شد که پاس کنیم. خلاصه این که دنبال زمان مناسب و فرصت مقتضی بودم که با نسخه های خطی به یک طریقی آشنا شوم. البته به صورت اجمالی و پراکنده مطالب مختلفی در نشریات و یا سایت های اینترنتی مطالعه ی در این باره کرده بودم. اما متاسفانه به صورت اصولی و تئوریک آشنایی کامل نداشتم. و دنبال فرصتی بودم که با نسخ خطی به طور تئوری و یا عملی آشنا شوم. در کتابخانه ملی سال 1395 مراسمی تحت عنوان "معرفی برگزیدگان پانزدهمین آیین بزرگداشت حامیان نسخ خطی" برگزار شده بود و در آن مراسم شرکت کردم. در طی مراسم افراد مختلفی در این حوزه به عنوان برگزیده معرفی شدند. افراد صاحب نامی همچون: استاد نجیب مایل هروی از افغانستان و استاد عبدالله انوار که چهره ای شناخته شده هستند معرفی و برگزیده شدند. جای استاد حائری، از پیشکسوتان نسخ خطی در این مراسم خالی بود. بعدها بطور اتفاقی مطلع شدم که کارگاهی در آذر ماه 1395 در اندیشگاه کتابخانه ملی برگزار می شود. از این خبر خوشحال شدم و از برنامه کارگاه و همچنین در باره استاد آن پرس و جو کردم  و مشخص شد که کارگاه در پنج جلسه توسط استاد علی اوجبی تشکیل می شود. خلاصه ثبت نام کردم و در جلسات آن شرکت کردم. آشنایی با نسخه خطی برایم شیرین و لذت بخش بود و با آشنایی با این رشته بسیار ظریف علاقه ام مضاعف شد بطوری که فکر می کردم که اگر عمری باقی باشد و بتوانم در این رشته ادامه تحصیل بدهم خوب می شود.  با این حال باید برنامه ریزی کرد و ببینم که آینده چه چیزی را برایم رقم می زند.

با تمام این اوصاف، این مقدمه را نوشتم که به این قسمت برسم .  در روز دوشنبه 18 دی ماه معاونت کتابخانه ملی، از سلسله نشست های ایرانشناسی، نشستی با عنوان "بررسی نسخه های خطی فارسی کتابخانه های هند" برگزار کرد. نشست مزبور در سالن کنفرانس ایرانشناسی با سخنرانی آقای دکتر محمد رضا نیتی، که مدرس رشته تاریخ دانشگاه تهران و همچنین در دانشگاه حیدر آباد هند هم تدریس می کنند تشکیل شد.  

مثل بقیه نشست و همایش ها با تأخیر شروع شد. اگر غیر از این بود جای بسی تعجب و امیدواری بود. شرکت در این نشست از دو جهت برایم خوشحال کننده بود. اول بخاطر این که در مورد نسخه های خطی بود که علاقه دارم. دوم از این جهت که مرتبط به هند بود که تعلق خاطر خاصی به فرهنگ و تمدن هندی دارم.

در ابتدای نشست مقدمه ای کوتاه از تاریخ هند و همچنین تاریخ زبان های فارسی، اردو  و زبان انگلیسی در آنجا صحبت شد. یک مورد بسیار جالب که اشاره شد این بود که قبل از استعمار انگلیس در هند، اکثر مردم زبان فارسی را خوب می دانستند و صحبت می کردند. به طوری که زبان فارسی، زبان اداری در هند بوده است و بین سطوح بالاتر جامعه هند (بیشتر افراد فرهنگی) رواج داشته است و صحبت می کردند. زبان اردو هم در این میان بین مردم رواج پیدا کرده بوده و اکثر مردم به  زبان اردو  حرف می زدند، به غیر از مسلمانهای هند.  همین طور قبل از سلطه انگلیس، کتابهایی که باقی مانده بود به زبان فارسی بوده است و همچنین تمام اسناد تاریخی هند به زبان فارسی بوده است.

از نکات برجسته و تأمل برانگیز این نشست که پیرامون نسخه های خطی فارسی در هند بود، اشاره به 10 میلیون نسخه خطی از 50 کتابخانه بزرگ (دانشگاهی، موزه ها ،مؤسسات خصوصی و کتابخانه های شخصی) که اکثر قریب به اتفاق آنها به زبان فارسی و اردو هستند. در این میان مشکل نگران کننده ای که در مورد نسخه های خطی مطرح گردید شرایط مناسب نگهداری از آنها در هند بخاطر رطوبت هوا، خوب و استاندارد نیست. از میان این همه نسخه خطی تعداد بسیار محدودی فهرست شده اند. در اینجا تعداد بسیار محدودی از کتابخانه های بزرگ، موزه ها و کتابخانه های خصوصی که دارای نسخه خطی هستند را به عنوان نمونه ذکر می کنم:

1. کتابخانه و آرشیو باستان شناسی در سرینگر در شمال هند دارای 1300 نسخه خطی فارسی. 2. کتابخانه  رامپور رضا در ایالت جامو و کشمیر که 3034 نسخه خطی فارسی دارند که خیلی خلاقانه و از هنر مینیاتور و تذهیب در نسخه های خطی استفاده می شده است و بسیار زیبا آنها را در می آوردند. 3. کتابخانه شورای ارتباطات فرهنگی هندی در دهلی که 50 نسخه خطی دارد. 4. دانشگاه جامی همدرد در سال 1906 تأسیس شده و اولین دانشگاه مطرح در هند بوده است که دارای 4500 نسخه خطی فارسی، عربی و اردو دارد.  5. دانشگاه بنارس در شهر بنارس در سال 1916 تأسیس شده  است . این شهر از شهرهای مهم تاریخی، فرهنگی و تجاری هند، و از مراکز قدیمی و مهم شیعیان شبه قاره هند به شمار می رود. دارای 936 نسخه خطی فارسی می باشد. 6. کتابخانه جامعه آسیایی کلکته که دارای بخش مطالعات ایرانشناسی ، شرق شناسی و اسلام شناسی است که بالغ بر 3714 نسخه خطی فارسی دارند. 7. کتابخانه ملی کلکته 883 نسخه خطی فارسی دارد.  8. کتابخانه دانشگاه کلکته که قدیمی ترین دانشگاه هند است که در سال 1857 تأسیس شده بوده و اولین دانشگاه چند رشته ای در هند است. این کتابخانه دانشگاهی 42000 نسخه خطی دارد که 8000 از آنها نسخه خطی فارسی است.  9. دانشگاه سرینگر کشمیر، در ایالت سرینگر در شمال هند است. مرکز مطالعات هند دارد که دارای 50000 نسخه خطی فارسی است. 10. کتابخانه عمومی امیر رو دولا در شهر لکهنو پایتخت ایالت اوتار پرادش در هند است که 56 نسخه خطی فارسی دارد. 11. کتابخانه خصوصی راجا محمود آباد در نزدیکی لاکنو که 2000 نسخه خطی فارسی و عربی دارد. 12. کتابخانه موزه ملی کلکته که 14000 نسخه خطی وجود دارد. 13. کتابخانه مهر جارانا در شهر نوساری که کتابخانه زرتشتیان است که 628 نسخه خطی فارسی در آنجا موجود است و 90000 میکروفیلم که مربوط به آیین زرتشت است دارند. 14. کتابخانه مولانا آزاد دانشگاه علیگر که در ایالت اوتار پرادش در شمال هند است. در این کتابخانه بزرگ  400/1 میلیون جلد کتاب دارد که فقط 17 هزار جلد آن به زبان فارسی است. در دانشگاه اسلامی علیگر 8236 نسخه خطی فارسی وجود دارد که روی آنها کار شده است. 15. کتابخانه هاریانا در مرکز ایالت هاریانا شهر چندیگر است که از ایالات شمال هند است و از ایالت های صنعتی هند است. کتابخانه هاریانا دارای 592 نسخه خطی فارسی و عربی می باشد. 16. کتابخانه الله آباد در شهر الله آباد در ایالت اوتار پرادش در شمال هند است. (این شهر هفت نفر از چهارده نخست وزیر هند از این شهر بوده اند. کسانی چون جواهر لعل نهرو، ایندرا گاندی راجیو گاندی و دیگران... ) این کتابخانه 300 نسخه خطی فارسی دارد. 17. کتابخانه انجمن تحقیق نسخه های خطی شرقی در حیدر آباد هند که یکی از مهم ترین مراکز ایرانشناسی هند است. این کتابخانه که بزرگترین مجموعه نسخه خطی شهر حیدر آباد می باشد و یکی از کتابخانه های دولتی ایالت آندراپرادش محسوب می شود. در این کتابخانه بیش از 28 هزار جلد کتاب نسخه خطی به زبان های فارسی، عربی، اردو، هندی، سانسکریت و تلگو نگهداری می شود. از این مجموعه بالای 8 هزار نسخه خطی فارسی موجود است. 18. کتابخانه موزه سالار جنگ حیدر آباد هند، موزه ای بسیار زیبا در سه طبقه است که یکی از طبقات آن اختصاص به کتابخانه است. این کتابخانه نیز یکی از مجموعه های بی نظیر نسخ خطی و چاپی است. در کتابخانه این موزه بیش از 50 هزار جلد کتاب وجود دارد که حدود 9 هزار جلد آن کتاب های خطی است و 4700 نسخه خطی آنها به زبان فارسی است. 19. کتابخانه انجمن فرانسوی پوندیچِری در شهر زیبا و تاریخی پوندیچری در ایالت تامیل نادو در جنوب هند و در ساحل اقیانوس هند قرار گرفته است. 20. موزه ایالت اوریسا (اودیسا) ایالتی در شرق هند در کنار خلیج بنگال است. این موزه دارای  946/294 هزار نسخه خطی دارد که به یازده زبان تقسیم می شود. 21. انجمن آسیایی بمبئی در شهر بمبئی، کتابخانه این انجمن دارای 100 هزار جلد کتاب می باشد. کتابخانه 3000 نسخه خطی به زبان های فارسی، سانسکریت و پراکریت (نام گروهی از زبان های هند و آریایی میانه است) به نوعی بین زبان فارسی و سانسکریت است. 22. موسسه خورشید جی کاما، خورشید جی رستم کاما، از ایرانشناسان معروف پارسی هند است. هر کسی که در زمینه ایرانشناسی، بویژه ایران باستان کار می‌کند، با نام موسسه شرق شناسی کاما آشنایی دارد. داستان تأسیس این موسسه پس از مرگ این ایرانشناس بر می‌گردد. موسسه ای با موضوع خاورشناسی به نام وی دایر شد که امروزه به عنوان یک مرکز برجسته تحقیقاتی مورد استفاده پژوهشگران و دانشجویان است. این موسسه دارای 2500 کتاب چاپی به زبان های مختلف که 2000 تعداد از این کتاب ها به زبان فارسی است. این موسسه شرق شناسی دارای 1828 نسخه های خطی بسیار ارزشمندی است و همچنین دارای فهرست کتاب های اوستایی و پهلوی، که چیزی حدود 405 نام دیده می شود.

در پایان جلسه نشست پرسش و پاسخ  مطرح شد. از سؤالاتی که پرسیده شد از قرار معلوم در کتابخانه های دانشگاهی هند، همه دانشگاه ها نسخه های خطی ندارند. از موارد جالب و قابل توجه در کتابخانه های دانشگاه‌های هند این است که مراجعه کنندگانی که عضو نیستند باید معرفی نامه ارائه بدهند و همچنین با ایمیل هم مکاتبه ای در این باره داشته باشند. یعنی هم معرفی نامه نشان بدهند  و هم با ایمیل باید مکاتبه کنند که مورد پذیرش قرار بگیرند. و همچنین برای هر کتابخانه دانشگاهی باید معرفی نامه مجزایی داشته باشند. با یک معرفی نامه نمی شود از بقیه کتابخانه های دانشگاه های دیگر هند استفاده کرد. البته فکر کنم که در اکثر کتابخانه های کشورهای دیگر هم باید این طور باشد.

خلاصه این نشست بسیار خوب و اثربخش بود. فکرش را نمی کردم که هند این همه نسخه های خطی فارسی داشته باشد.